Hordhac
Soomaaliya waxay leedahay kheyraad dabiici ah oo hodan ah, oo ay ka mid yihiin ceelasha shidaalka iyo gaaska dabiiciga ah ee ku jira badda iyo dhulka. Kheyraadkan waxaa loo arkaa fursad weyn oo ku saabsan horumarinta dhaqaalaha iyo kobcinta adeegyada bulshada. Si kastaba ha ahaatee, qodista iyo ka faa’iideysiga ceelasha shidaalka waxay u baahan tahay nidaam iyo is-afgarad qaran si loo hubiyo in kheyraadkan muhiimka ah uu horseedo horumar waara oo aan keeni doonin saameyn taban.
Faa'iidooyinka Ceelasha Shidaalka ee Soomaaliya
1. Kor u Qaadidda Dhaqaalaha dalka
Shidaalka Soomaaliya wuxuu dalka siin karaa dakhli badan oo joogto ah, taas oo dowladda ka caawin karta maalgashiga adeegyada aasaasiga ah sida caafimaadka, waxbarashada, iyo horumarinta kaabayaasha dhaqaalaha. Dakhligan ayaa sidoo kale hoos u dhigi kara ku tiirsanaanta Soomaaliya ay ku tiirsan tahay kaalmooyinka shisheeye, iyada oo la xoojinayo madaxbannaanida dhaqaale ee dalka.
2. Shaqo Abuuris
Horumarinta ceelasha shidaalka waxay abuuri kartaa boqolaal ilaa kumanaan shaqooyin ah oo loo baahan yahay, kuwaas oo isugu jira shaqooyin farsamo, maamul, iyo adeegyo kale oo la xiriira ceelasha shidaalka. Shaqo abuurkani wuxuu dhiirrigelin doonaa kobaca dhaqaalaha bulshada, gaar ahaan dhalinyarada oo ay suuragal tahay inay helaan fursado shaqo oo muddo dheer la sugayey.
3. Soo Jiidashada Maalgashiga Dibadda
Haddii nidaamka shidaalka iyo gaaska loo hago si caddaalad ah oo nidaamsan, Soomaaliya waxay noqon kartaa meel soo jiidata maalgashadayaasha caalamiga ah. Maalgashigan ayaa awood siin doona dalka in uu helo tiknoolajiyad casri ah iyo khibrad ka timid shirkado waaweyn oo caalami ah, taas oo sare u qaadi karta koboca dhaqaalaha dalka.
4. Xoojinta Kaabayaasha Dhaqaalaha
Dakhliga laga helo shidaalka ayaa loo isticmaali karaa horumarinta kaabayaasha dhaqaalaha sida waddooyinka, dekedaha, iyo isgaarsiinta, kuwaas oo muhiim u ah isu socodka ganacsiga iyo kor u qaadista adeegyada aasaasiga ah. Kaabayaasha dhaqaalaha ee xooggan waxay gacan ka geysan karaan fududeynta ganacsiga iyo xoojinta isku xirka gobollada dalka oo dhan.
Khasaaraha iyo Caqabadaha Ka Iman Kara
1. Khilaafaadka Siyaasadeed
Qodista ceelasha shidaalka waxaa ka dhalan kara khilaafaad siyaasadeed haddii uusan jirin heshiis cad oo ku saabsan sida dakhliyada iyo kheyraadka loo qeybsanayo. Tani waxay keeni kartaa xiisado siyaasadeed oo horseedi kara in dowlad goboleedyada iyo dowladda federaalka uu dhex maro khilaaf. Khilaafaadkani wuxuu keeni karaa inay xasilloonida siyaasadeed ee dalka dhaawacanto, taas oo caqabad ku noqon karta helidda horumar waara.
2. Saameynta Deegaanka
Qodista shidaalka iyo gaaska dabiiciga ah waxay sababi kartaa waxyeelo deegaanka ah oo culus. Saameynta deegaanka ee shidaalka, gaar ahaan biyaha badda iyo dhul beereedka, waxay dhaawac weyn u geysan kartaa deegaanka dabiiciga ah, iyada oo saameyn ku yeelan karta noocyada kale ee kheyraadka dabiiciga ah sida kalluunka iyo beeraha, taas oo keeni karta in nolosha bulshada ay halis gasho.
3. Inkaar Kheyraad (Resource Curse)
Dalalka leh kheyraadka dabiiciga ah sida shidaalka ayaa mararka qaarkood la kulma waxa loo yaqaan “Inkaar Kheyraad” taas oo ah in kheyraadka dabiiciga ah uu ku keeno caqabad ay ugu horreyso musuqmaasuq iyo horumar la’aan. Tani waxay keeni kartaa in ilaha kale ee dhaqaalaha aan la horumarin, taas oo horseedi karta in kheyraadka dabiiciga ah ee dalka uusan bulshada soo gaarsiin faa’iidooyin la taaban karo.
4. Culaysyo Bulsho
Kobaca dhaqaale ee shidaalka ka yimaada ayaa keeni kara cadaadis cusub oo saameeya bulshada ku nool deegaannada shidaalka laga qodo oo sabab u noqon karta in qiimaha nolosha ay kor u kacdo ama isbeddelo bulshada dhexdeeda, taas oo halis gelin karta dadka danyarta ah. Sidoo kale, ku tiirsanaanta shidaalka ayaa dhibaato u keeni karta isbeddelka dhaqanka iyo deegaanka.
Gunaanad
Qodista iyo ka faa’iideysiga ceelasha shidaalka ee Soomaaliya waxay noqon kartaa fursad muhiim ah oo lagu gaari karo horumar dhaqaale oo waara. Si kastaba ha ahaatee, waxaa lagama maarmaan ah in loo maro hab mas’uuliyad leh oo lagu xisaabtamo. Soomaaliya waxay u baahan tahay nidaam sharci iyo siyaasad caddaalad ah oo ay ku mideysan yihiin dowladda federaalka iyo dowlad goboleedyada, taas oo ka caawin karta sidii kheyraadkan loogu isticmaali lahaa dan guud oo ay ka faa’iideysato bulshadeeda.
Si looga fogaado khasaaraha ka iman kara, waa muhiim in la dhiso qaab wadaag ah oo dhexdhexaad ah, kaas oo diiradda saaraya daryeelka deegaanka, ilaalinta dadka deegaanka, iyo in si cadaalad ah loo qeybsado kheyraadka. Tani waxay gacan ka geysan doontaa in ceelasha shidaalka ay noqdaan kuwo horumar waara u keenaya dalka, iyadoo la xaqiijinayo in faa’iidooyinka ay gaaraan dhammaan qaybaha kala duwan ee bulshada Soomaaliyeed.
W/Q:Cumar Faaruuq
Saxafi degan Muqdisho